[Kỹ năng Luật sư Hình sự] Cơ chế hình thành dấu vết hình sự

Dấu vết hình sự là kết quả của sự tác động qua lại giữa các đối tượng vật chất trong các vụ việc hình sự. Dấu vết hình sự hình thành thông qua hai quá trình tác động và quá trình phản ánh và những yếu tố cấu thành cơ bản là các đối tượng (các hệ thống vật chất) tham gia trong các quá trình này. Sơ đồ khái quát về cơ chế hình thành dấu vết hình sự có thể được trình bày như sau:

Trong đó:

ĐTTĐ: Đối tượng tác động. ĐTBTĐ: Đối tượng bị tác động.

QTTĐ: Quá trình tác động. QTPA: Quá trình phản ánh. DVHS: Dấu vết hình sự.

Đối tượng tác động: Đối tượng tác động để tạo thành dấu vết hình sự bao gồm: Con người, công cụ, phương tiện, môi trường (sự vật và hiện tượng).

+ Con người: Con người bằng hành vi của mình trực tiếp hay thông qua các công cụ, phương tiện để tác động lên đối tượng bị tác động tạo nên dấu vết hình sự. Con người trong vụ án hình sự bao gồm thủ phạm và nạn nhân. Thủ phạm và nạn nhân có thể tương tác và tương tác với môi trường vật chất xung quanh, tạo nên dấu vết hình sự.

+ Công cụ, phương tiện: Công cụ, phương tiện là đối tượng tác động khi chúng được chủ thể tác động sử dụng để gây án hoặc gây ra sự việc mang tính chất hình sự. Loại đối tượng tác động này vô cùng đa dạng, cùng với cách thức tác động chúng là cơ sở thực tiễn chính yếu tạo nên sự đa dạng của dấu vết hình sự.

+ Môi trường: Là đối tượng tác động tạo nên dấu vết hình sự trong những trường hợp bản thân nó có mối quan hệ với hành vi của chủ thể tạo ra dấu vết hình sự như: Độ ẩm, nhiệt độ nóng, lạnh, mưa gió, đất, bụi, các cấu trúc vật chất đang tồn tại ở hiện trường khi sự việc xảy ra...

Đối tượng bị tác động: Đối tượng bị tác động bao gồm: Con người, vật thể, môi trường. Đối tượng bị tác động cũng chính là đối tượng mang dấu vết hình sự còn những đối tượng bị tác động nhưng không mang dấu vết hình sự thì không có ý nghĩa.

+ Con người: Con người là đối tượng bị tác động thường gặp, nhất là bị hại, trong những trường hợp cụ thể những chủ thể khác như: Bị can, người bị tình nghi, người bị tạm giữ cũng có thể là đối tượng bị tác động. Vì khi những chủ thể này tác động lên đối tượng bị tác động sẽ nhận lại từ đối tượng bị tác động những tác động trở lại và trở thành đối tượng bị tác động.

+ Vật thể: Đó là những đối tượng vật chất tồn tại ở hiện trường bị những tác động nhất định của đối tượng tác động trong quá trình diễn ra sự việc, những tác động đó để lại hoặc tạo nên dấu vết hình sự trên vật thể.

+ Môi trường: Môi trường là đối tượng bị tác động khi có hành vi của chủ thể tác động vào môi trường, tạo nên những dấu vết hình sự và ngược lại môi trường cũng tác động trở lại tạo nên những dấu vết để lại ở thủ phạm, nạn nhân và những phương tiện gây án.

Quá trình tác động: Quá trình tác động của đối tượng tác động lên đối tượng bị tác động về tổng thể là quá trình liên tục về mặt thời gian và không gian. Dấu vết hình sự hình thành trong quá trình thực hiện hành vi của chủ thể tác động.

+ Về mặt không gian: Dấu vết hình sự xuất hiện ở nơi diễn ra hành vi của chủ thể tác động. Nếu hành vi của chủ thể tác động là hành vi phạm tội thì dấu vết hình sự sẽ có mặt ở 3 địa điểm: Địa điểm chuẩn bị phạm tội, địa điểm thực hiện hành vi phạm tội, địa điểm che giấu tội phạm. Tuy nhiên, tùy thuộc vào những điều kiện cụ thể (địa điểm, loại án...) mà thể loại và cường độ xuất hiện của dấu vết hình sự có khác nhau. Thực tế này cần được chú ý trong quá trình khám nghiệm hiện trường các vụ án cụ thể.

+ Về mặt thời gian: Dấu vết hình sự xuất hiện trong khoảng thời gian xảy ra sự việc, tức là khi có sự tác động của các đối tượng với nhau và tồn tại cho đến khi được phát hiện, thu lượm, bảo quản. Thời gian tác động giữa đối tượng tác động và đối tượng bị tác động là khoảng thời gian diễn ra sự tác động để tạo nên dấu vết. Khoảng thời gian này dài hay ngắn phụ thuộc vào từng loại tác động trong những trường hợp cụ thể. Trong quá trình này có thể xảy ra nhiều sự tác động khác nhau để tạo ra những dấu vết hình sự khác nhau. Thời gian tác động làm xuất hiện từng dấu vết cụ thể được phản ánh trong dấu vết và đây cũng là cơ sở để xác định dấu vết nào có trước và dấu vết nào có sau trong quá trình tác động, đồng thời cũng là cơ sở để phân biệt dấu vết nào là dấu vết hình sự và dấu vết nào không phải là dấu vết hình sự.

Quá trình tác động diễn ra trong sự tương tác giữa đối tượng tác động và đối tượng bị tác động và nằm trong mối quan hệ nhân quả. Sự tác động của đối tượng tác động lên đối tượng bị tác động xảy ra trong mối quan hệ tương tác. Khi đối tượng tác động tác động vào đối tượng bị tác động một lực thì sẽ nhận lại phản lực từ đối tượng bị tác động. Sự tương tác này tạo nên những thay đổi vật chất ở cả đối tượng tác động và đối tượng bị tác động. Mối quan hệ giữa dấu vết hình sự (kết quả) với sự tác động (nguyên nhân) là mối quan hệ biện chứng, được thể hiện ở tính đa dạng của dấu vết hình sự bởi tính đa dạng của sự tác động. Mỗi dấu vết hình sự được hình thành có thể do nhiều sự tác động (nhiều nguyên nhân) nhưng nguyên nhân chủ yếu để hình thành nên dấu vết hình sự là sự tác động của đối tượng tác động lên đối tượng bị tác động - nguyên nhân này quyết định sự xuất hiện của dấu vết hình sự. 

Trong một vụ án, dấu vết hình sự xuất hiện tạo thành chuỗi theo trình tự thời gian, độc lập với nhau về phương diện phản ánh, nhưng lại thống nhất với nhau trong mối quan hệ với vụ việc, đây là cơ sở khoa học quan trọng để phát hiện, thu lượm và đánh giá dấu vết hình sự. Khi khám nghiệm hiện trường, CQĐT và Điều tra viên phải đánh giá riêng từng dấu vết hình sự và vừa đánh giá các dấu vết hình sự trong mối quan hệ giữa chúng với nhau và giữa cả chuỗi dấu vết với vụ việc.

Quá trình phản ánh: Phản ánh là thuộc tính cơ bản của vật chất, mà dấu vết hình sự là một dạng tồn tại vật chất cụ thể cho nên dấu vết hình sự cũng mang đặc tính phản ánh, nội dung phản ánh rất đa dạng phong phú về vụ án hình sự hay vụ việc mang tính hình sự. Nhờ đặc tính phản ánh của dấu vết hình sự, trên cơ sở đó để phát hiện, thu thập, bảo quản, đánh giá cũng như khai thác giá trị thông tin từ dấu vết hình sự, sử dụng trong hoạt động tố tụng hình sự.